කුකුල් ඇට කන්ද උතුරින් ද, දකුණින් මාකඩ කන්දත්, නැගෙනහිරින් දානිගල කන්දත්, වියනේ හෙල කන්ද බටහිරින් ද මැදි කරගත් රතුගල අම්පාර හා බදුල්ල දිසා ඉමේ පිහිටි සුන්දර වැදී ගම්මානයකි. එහෙත් ඒ පාරසරික සුන්දරත්වය රතුගල වැදී ජනයාගෙන් නම් දිස් නොවන්නකි. පරම්පරා ගණනාවක් දානිගල වනය ආශ්‍රිතව සශ්‍රික මෙන්ම නිදහස් දිවි පෙවතක් ගෙවූ වැදී ජනයාට සිය නිජබිම් අහිමි වුයේ ගල්ඔය සංවර්ධන යෝජනා ක්‍රමය හේතුවෙනි.
ගල්ඔය නිම්නයේ දානිගල සිට බාල සොහොයුරියන් තිදෙනා හා සිය පියා සමඟ රතුගල හිටපු වැදී නායක රන්දුණු වන්නියලැත්තන් රතුගලට පැමිණ ඇත්තේ 40 දශකය ආසන්නයේදීය. ගල්ඔය නිම්නය පුරා විහිදී ගිය ඔවුන්ගේ මුල් ගම්මාන සියල්ල ගල්ඔය ව්‍යාපාරයට සින්න වීමත් සමඟ දානිගල මහ වනයේ නිදහස් ජීවිතය හැර දමා රතුගලට සංක්‍රමණය වීමට ඔවුන්ට බල කෙරිණි. රතුගල දී වනාන්තරය ඔවුන්ට තහනම් ප්රදේශයක් බවට පත් වීම දානිගල මහ වනයේ ගත කළ නිදහස් ජීවිතය සම්පූර්ණයෙන් ම අහිමිව යාමකි. වනයේ ආරක්‌ෂකයන් වූ වැදි ජනයා වනයෙන් ඉවත් කර වනය රැකීමට දරන උත්සාහය කිසිදා සාර්ථක නොවේ යැයි රතුගල හිටපු වැදි නායක රන්දුනුවන්නියලැත්තන් නිතර ම ප්‍රකාශ කළේ බලධාරීන්ට ඇනුම් පදයක් ලෙසය.
සාම්ප්‍රදායික ආහාර රටාවෙන් හා වන සතුන් පසුපස හඹා යමින් ගත කළ කායික ජීවන රටාවෙන් මේ වන විට සමස්‌ත වැදි පරපුර ම ඉවත් කර තිබේ. එම තත්ත්වය රතුගල වැදි ජනයාට ද පොදු තත්ත්වයකි. මේ නිසා අද වන විට රතුගල වැදි ජනයා කායිකව මෙන්ම මානසිකව ද බරපතල පරිහානියකට පත් ව සිටිති.
රතුගල ඇතුළු අවට සිදු වෙන වන සම්පත් විනාශය හේතුවෙන් වැඩි පුරම පිඩාවට පත්ව ඇත්තේ වැදි ජනයාය.
“අපේ සීයා මුත්තා හිටපු කාලේ රතුගල ද කියන්නේ ඉරක් හඳක් නොපායපු ගානට නිස්කලංකේ තිබුණ ඉසව්වක්. ඌව පළාතේ කිසිම පරිසර හානියක් සිදු නොවුණ ප්රදේශයක් මේක ඒත් දැන් හරිම කනගාටුවක් දැනෙනවා. දැන් රතුගල කාන්තාරයක් වේගෙන යනවා. ඔයවල් දිය සීරාවල් ඉවරයි. කැලේ ඉන්න සතා සීපාවා විනාශයි. ව්‍යාපාර කරන ඇත්තෝ ඇවිත් ව්‍යාපාර කරගෙන යනවා. අපේ අත්තා මුත්තා මේ කැලේ ජීවත්වෙලා හිටියා. සතෙක් මරාගත්තේ වෙළෙඳ ව්‍යාපාර කරන්න නෙවෙයි. මාසෙකට සැරයක් කෑමට සතෙක් එළා ගත්තා. ගෑනු සතුන් සහ ගැබ්බර එවුන් මැරුවේ නැහැ. අපි තරම් කැලේට ළෙන්ගතු කවුරුත් නෑ. කැලේ ගැන කැක්කුමක් තියෙන්නේ අපටයි. නිලධාරීන්ට වඩා අපිට ඒ හැඟුම් පොජ්ජ තියෙනවා. මට හරිම දුකයි” කී වත්මන් රතුගල වැදිනායක සුදා වන්නියා හැඟුම්බරව කියා සිටියේය.
“දැන් අපේ පොඩි දරුවන්ට ගෝනෙක් මුවෙක් පෙන්වන්න ලැබෙන්නේ නැහැ. ඒ සත්තු පෙන්වන්න පොඩි අය කැන්දාගෙන කොළඹ තියෙන සත්තු වත්තට යන්න වෙනවා. මේ
කැලේ දිවියෝ ටිකක් හිටියා උන්ට මොනවා වුණා ද දන්නේ නැහැ. මගේ ගෙය ඉස්සරහින් බලපත්‍ර ලබාගෙන වැලි ලොරි කීයක් දවසකට යනවා ද? ඌව පළාතේ රතුගල රඹකැන් ඔය හාරලා ඒකෙන් විතර ද වැලි ගන්න තියෙන්නේ? අපේ ආදිවාසී අනන්‍යතාව පණ මෙන් රැකෙන මේ ප්‍රදේශයෙන් වැලි අරන් යනවා. ඔයවල් ඇළවල් සේරම හිඳීගෙන යනවා. මී කැඩීමට කැලේ ගිහින් අරළු, බුලු, නෙල්ලි, ගල් සියඹලා එකතු කරපු ,ඖෂධ වනයේ වටිනා ගහ කොළ බේත් ජාති හොයන්න ගියපු කාලයක් තිබුණා ඒත් අපි දැන් කැලේට යන්නේ නෑ. සත්තු මරන්නේ නැහැ. එහෙම නම් මේ වන අඩවියට මොකද වෙලා තියෙන්නේ කියලා බලධාරීන් සොයා බලන්න ඕනෑ`` යැයි ද සුදා වන්නියා කියා සිටී.
ප්‍රවේණියෙන් තම නිජබිම කරගත් වැදී පවුල් අනූවක් හා මේ වනවිට පිටස්තර ප්‍රදේශවලින් පැමිණ පදිංචි වී සිටින පවුල් සංඛ්‍යාවත් සමඟ රතුගල වසමේ පවුල් 130ක් පමණ ජීවත් වෙති. බහුතරය ස්ත්‍රීන් වන අතර ජන්ද අයිතිය ඇත්තේ 224 දෙනෙකුට පමණි. ආබාධිත පුද්ගලයන් හතර දෙනෙක් ද රතුගල වැදී ගම්මානයේ ජිවත් වෙති.
රතුගල වැදි ජනයා අයත් වන ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්‌ඨාශය වනුයේ මඩුල්ල වන අතර ඒ සඳහා බිබිල, මැදගම හා මොණරාගල පසු කර යා යුතු බව සුදා වන්නියා පවසයි. මේ සඳහා ඉඟිනියාගල හරහා හෝ බිබිල හරහා හෝ විශාල දුරක්‌ ගෙවා යැම වැදිජනයාට බලවත් හිරිහැරයක්‌ බවට පත් ව තිබේ. ඒ නිසා රතුගල වැදී නායකයාගේ ඉල්ලීම වන්නේ සිය පරිපාලන කටයුතු බිබිල ප්‍රාදේශීය ලේකම් කොට්‌ඨාශය මගින් කර දෙන ලෙස ය.
අද වන විට රතුගල වැදි ජනයා ගේ සාම්ප්‍රදායික නිවාස සංස්‌කෘතිය ශීඝ්‍රයෙන් අභාවයට යමින් පවතී. ඉලුක්‌ හා ලී දඬු කැපීම සඳහා කැළයට යාමේ අයිතිය අහිමි වීම මෙයට ප්‍රධාන හේතුවකි. මොනයම් හෝ අවශ්‍යතාවකට කැලයට ඇතුල් වන්නේ නම් වන සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවෙන් ලබා දුන් අවසර පත්‍රය ළඟ තිබිය යුතුය. එසේ නිකුත් කළ අවසර පත් රතුගල ගමටම ඇත්තේ පහක් පමණි.
අනෙක්‌ අතට වර්තමානය වන විට වැදි බස ශීඝ්‍රයෙන් රතුගලින් අතුරුදන් වනවා දැකගත හැකි ය. රතුගල වැදි භාෂාව කතා කළ හැක්‌කේ ඉතාමත් සීමිත පිරිසකට ය. රතුගල අනෙකුත් ගම් වලින් හුදකලාව පිහිටීමත්, ගම් පෙදෙසට නිසි ප්‍රවාහන පහසුකම් නොමැති වීමත් හේතුවෙන් බොහෝ දෙනාගේ අවධානයෙන් ගිලිහි තිබේ. යහපාලන ආණ්ඩු සමයේ ඉඳි කෙරුණු රතුගල වැදිජන සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය වත්මන් ආණ්ඩුව විසින් විවෘත නොකරන්නේ එහි වාසිය විපක්‍ෂයට අත්වනු ඇතැයි පවතින අනිසි බිය හේතුවෙනි. එහෙත් රතුගල වැදිනායක සුදා වන්නියාගේ අපේක්ෂාව වන්නේ කෙසේ හෝ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානය විවෘත කර ගතහොත් දඹානේ මෙන් රතුගල ද යම් ආර්ථික දියුණුවක් ලබනු ඇති බවය.
රතුගල වැදි ජනයා ගේ අධ්‍යාපනික අවශ්‍යතාවන් පිළිබඳව හා ඒ සඳහා ලබා දී ඇති පහසුකම් පිළිබඳව ද සෑහීමකට පත් විය නොහැකි ය. දැනට රතුගල ප්‍රාථමික විද්‍යාලය එක වසරේ සිට පහ වසර දක්වා වැදි දරුවන් ගේ අධ්‍යාපන අවශ්‍යතාව සැපිරුව ද වැදි දරුවන් ගේ පැත්තෙන් බලන කල එය එතරම් සාධාරණ ක්‍රමවේදයක්‌ ලෙස පෙන්වා දිය නොහැකි ය.
වැදි දරුවන් ගේ අධ්‍යාපනික අවශ්‍යතා සඳහා දායක විය යුත්තේ එම සමාජයේ පවතින සංස්‌කෘතීන්ට සහ වටිනාකම් වලට අනුරූපව ය. එසේ නොමැති ව ප්‍රධාන සමාජ ප්‍රවාහයේ අධ්‍යාපනය ඔවුන් මත පැටවීම අසාර්ථක ක්‍රමවේදයකි. වැදි දරුවන් ගේ අධ්‍යාපනය හැසිරවිය යුත්තේ ද්විභාෂා මාධ්‍යයක්‌ හා ද්විභාෂා සංස්‌කෘතියක්‌ තුළ ය.
දඩයම් ජිවිතයෙන් ගොවිතැන් බත් කරන්නට බල කෙරුණු රතුගල වැදී ජනයාට එසේ ගොවිතැන් කරන්නට බලවත් බාධකයක් වන්නේ වාරි ජලය නොමැති වීමය. සෞඛ්‍ය පහසුකම් විරල රතුගල වැසියන්ට බෙහෙතක් හෙතක් ගැනීමට අම්පාරට හෝ බිබිලට යා යුතුය.
ලංකාවේ සුරිය කෝෂ ගම්මාන ඉඳි කිරීමේ ව්‍යාපෘතිය යටතේ පළමු සුර්ය කෝෂ ගම්මානය ලෙසින් නම් කරමින් ව්‍යාපෘතිය රතුගලින් ඇරඹිය ද අද වන විට සුරිය කෝෂයක සුන් බුන් පවා සොයා ගත නොහැකිය.
සිය උපන් ගම් බිම් වලින් පිට වෙන්නට බල කෙරුණු මේ වැදීජනයා දශක ගණනාවක් පුරාම නුහුරු බිමක, නුහුරු දිවි පෙවෙතක වැඩෙන්නට කෙරෙන බලපෑම හමුවේ අරගලයක නිරත වෙමින් සිටිති. වැදී ජනයාගේ අනනයතාවය රැක ගන්නට වෙර දැරුවද එය දිනෙන් දින අර්බුදයට යමින් තෙබෙන බවට කදිම නිදසුනක් වන්නේ රතුගලයි.
[ මෙම තොරතුරු අනාවරණය කර ගැනුනේ Imaging Leaders ව්‍යාපෘතිය යටතේ එහි දෙවැනි සමීක්ෂණ කණ්ඩායම රතුගල වැදීජනයා සමඟ කරන ලද ක්ෂේත්‍ර අධයනයකිනි.]
තනුජා සමන්ති ද සිල්වා